چگونگی رفتار با کودکان بیش فعال
نادیده گرفتن و درمان نکردن این اختلال در کودکان می‌تواند در حوزه‌های مختلف مانند تحصیل، روابط اجتماعی، شغل و سلامت روان، پیامدهای منفی بلند مدتی داشته باشد.
بیش فعالی از جمله اختلالاتی است که ممکن است در بسیاری از کودکان وجود داشته باشد، اما والدین متوجه آن نشوند یا آن را به بازی‌گوشی و شیطنت کودک ربط دهند. برخی از این خانواده‌ها برای آرام کردن کودک‌شان، روش‌هایی مانند تنبیه یا فشار را به کار می‌گیرند که می‌تواند به جای بهبود، باعث تشدید رفتارهای هیجانی کودک شود. بنابراین برخورد نامناسب والدین در مواجهه با کودک بیش فعال می‌تواند عواض جبران ناپذیری برای او داشته باشد. به این بهانه با سحر حیاتلو روانشناس و مدرس دانشگاه به گفت‌وگو نشستیم تا خانواده‌ها بیشتر با نشانه‌های این اختلال و چگونگی مواجهه با آن آشنا شوند که در ادامه می‌خوانید:
چه عواملی باعث بیش فعالی می‌شود؟
اختلال بیش فعالی(ADHD), ناشی از یک عامل منفرد نیست، بلکه یک اختلال پیچیده است. تحقیقات نشان می‌دهد که این اختلال به دلیل ترکیبی از عوامل ژنتیکی، زیستی ومحیطی (عوامل خانوادگی ،اجتماعی و روانی) ایجاد می‌شوند.
بررسی عوامل ژنتیکی نشان می‌دهد، برخی ژن‌ها که بر انتقال دهنده‌های عصبی مانند دوپامین تاثیر می‌گذارند، می‌توانند در ایجاد این اختلال نقش داشته باشند. اگر یکی از والدین یا خواهر و برادرها مبتلا به بیش فعالی باشند، احتمال بروز آن در کودک افزایش می‌یابد.
عدم درمان و مدیریت اختلال بیش فعالی بر توانایی فرد برای حفظ شغل در آینده و ارتباط موثر با همکاران و مدیریت مالی او تاثیر منفی می‌گذارد. در نتیجه مداخله زود هنگام، از طریق مراجعه به متخصص روانشناس، رفتار درمانی، بازی درمانی، آموزش والدین و در صورت نیاز دارودرمانی می‌تواند به مدیریت علائم و جلوگیری از این مشکلات کمک کند
بررسی عوامل زیستی یا بیولوژیکی نیز نشان می‌دهد که آسیب مغزی و صدمات وارده به سر به ویژه در نواحی مرتبط با کنترل تکانه‌ها می‌تواند منجر به علائم ADHD شود. همچنین عوامل دوران بارداری مادر، مثل مصرف سیگار، الکل و یا مواد مخدر توسط مادر در این دوران و تولد زودرس یا وزن کم هنگام تولد و مواجهه جنین با سموم و استرس‌های شدید، احتمال بروز این اختلال در کودک را افزایش می‌دهد.
همچنین بررسی عوامل محیطی نیز گویای این است که قرار گرفتن در معرض سموم محیطی مانند سرب در کودکی، استرس یا محرومیت عاطفی، تغذیه نامناسب، تاثیر عوامل اجتماعی و روانی مثل تعاملات ضعیف در خانواده یا مدرسه و با گروه همسالان و فشارهای روانی ممکن است باعث تشدید علائم شوند.به طور کلی شناسایی این عوامل در هر فرد، می‌تواند به مدیریت بهتر و درمان این اختلال کمک کند.
والدین باید در مقابل کودک بیش فعال چه واکنش یا رفتارهایی داشته باشند؟
والدین درک کنند که اختلال ADHD، یک اختلال عصبی _ رشدی است و رفتارهای کودک عمدی نیست، پس صبور باشند. برخورد مناسب پدر و مادر و حمایت آنها از یک کودک بیش فعال می‌تواند تاثیر زیادی در بهبود علائم، افزایش اعتماد به نفس و مدیریت بهتر رفتارهای کودک داشته باشد.
از جمله این واکنش‌ها تعیین قوانین واضح و ایجاد یک برنامه‌ریزی منظم برای فعالیت‌های روزمره مثل بیدار شدن، غذا خوردن، درس خواندن و خوابیدن است. زمان‌بندی منظم به کودک کمک می‌کند که بداند چه چیزی را انجام دهد و از بی‌نظمی و سردرگمی دور بماند. ثبات در اجرای قوانین بسیار مهم است.
واکنش دیگر تشویق و رفتارهای محبت آمیز به خاطر تلاش‌ها و موفقیت‌های هر چند کوچک و پرهیز کردن از تحقیر ، مقایسه و تنبیه‌های بدنی است. به صورتی که به جای تمرکز بر اشتباهات، بر نکات مثبت رفتار کودک تاکید شود.
همچنین زمانی که کودک رفتار غیر قابل قبولی دارد، والدین آرام بمانند و واکنش هیجانی نشان ندهند و به جای انتقاد مستقیم، توجه کودک را به فعالیت یا موضوع دیگری جلب کرده و در صورت نیاز به متخصصان روانشناسی یا روانپزشکی کودک مراجعه شود.
واکنش بعدی تقویت فعالیت‌های بدنی، کاهش استرس و ایجاد محیطی آرام و بدون حواس پرتی است. به صورتی که محیط خانه برای انجام تکالیف یا فعالیت‌های دیگر(مدیریت زمان تماشای تلویزیون و استفاده از تبلت و گوشی) به شکلی طراحی شود که عدم تمرکز کودک به حداقل برسد.
اهمیت ندادن و نادیده گرفتن بیش فعالی در کودکان باعث چه مشکلاتی در آینده آنها می‌شود؟
نادیده گرفتن و درمان نکردن این اختلال در کودکان می‌تواند در حوزه‌های مختلف مانند تحصیل، روابط اجتماعی، شغل و سلامت روان، پیامدهای منفی بلند مدتی داشته باشد. کودکان مبتلا به بیش فعالی اغلب در تمرکز، تکمیل تکالیف و وظایف و مدیریت زمان مشکل دارند. ناکامی مکرر در مدرسه و ادامه تحصیل، می‌تواند اعتماد به نفس او را کاهش دهد و باعث شود کودک، خود را بی‌ارزش بداند. این احساسات و هیجانات می‌تواند منجر به اضطراب و افسردگی در آینده شود.
این کودکان اغلب در برقراری و حفظ دوستی مشکل دارند زیرا بی‌توجهی، رفتارهای تکانشی و بیش فعالی آنها منجر به ناراحتی دیگران می‌شود و این مشکلات باعث انزوای اجتماعی یا طرد شدن توسط گروه همسالان می‌شود.
رفتارهای تکانشی درمان نشده می‌تواند منجر به بروز رفتارهای پرخطر مثل پرخاشگری، تخلف و سوء مصرف مواد در دوران نوجوانی و بزرگسالی شوند و احتمال بیشتری وجود دارد که این کودکان درگیر رفتارهای غیرقانونی شوند. همچنین در نهایت عدم درمان و مدیریت اختلال بیش فعالی بر توانایی فرد برای حفظ شغل در آینده و ارتباط موثر با همکاران و مدیریت مالی او تاثیر منفی می‌گذارد. در نتیجه مداخله زود هنگام، از طریق مراجعه به متخصص روانشناس، رفتار درمانی، بازی درمانی، آموزش والدین و در صورت نیاز دارودرمانی می‌تواند به مدیریت علائم و جلوگیری از این مشکلات کمک کند.
این موضوع تا چه اندازه در یادگیری و تمرکز کودک تاثیرگذار است؟
این کودکان به سختی می‌توانند توجه خود را روی وظایف طولانی مدت یا خسته کننده مثل خواندن کتاب یا مشق نوشتن و رنگ آمیزی نگه دارند. زیرا ممکن است تمرکز آنها به سرعت توسط محرک‌های خارجی یا افکار خودشان منحرف شود. توانایی نگه داشتن و استفاده از اطلاعات در زمان کوتاه (حافظه کاری) اغلب در کودکان ADHD ضعیف است و این مشکل می‌تواند منجر به فراموش کردن دستورالعمل‌ها، گم کردن وسایل یا عدم تکمیل تکالیف شود. این کودکان قبل از شنیدن کامل سوال، جواب می‌دهند و اشتباهات ناشی از بی‌دقتی انجام می‌دهند.
در نتیجه شکست‌های مکرر یا سختی در یادگیری، ممکن است باعث کاهش انگیزه کودک شود و احساس کند که توانایی یادگیری ندارد و به مرور از تلاش دست بکشد و از نظر عاطفی، درگیر احساس ناامیدی یا خشم شود.