پیشینه سنت ازدواج در جزیره قشم نگین خلیج فارس

ازدواج؛ این پیمان مقدس، در بر دارنده گنجینه ای غنی از حقایق فرهنگی و تاریخی اقوام مختلف است که کنکاش و بررسی تاریخ آن، تاثیر بسزایی در شناخت ارزش های اجتماعی و میراث فرهنگی ناملموس دارد.

بامدادان که گوی زرین خورشید به نرمی از افق دریای نیلگون پارس بر می آید و انوار طلایی خود را بی دریغ بر قشم می بارد، گویی بار دیگر و به یکباره همه درهای زندگانی، در این جزیره آرمیده بر بستر نیلگون خلیج فارس باز می شود.

کرانه های بکر و خط ساحلی جزیره از نخستین میزبانان فروغ خورشیدند که همراه با نوازش پیاپی موج ها به جلوه در می آیند. آفتاب که به نیمه راه می رسد، بانگ اذان از بیش از یکصد گلدسته در سراسر جزیره بر می آید و فضا عطرآگین می شود. ایمان و اعتقاد مردم شریف و متدین قشم مثال زدنی است.

جزیره قشم بی گزاف گنجینه ای است غنی و سرشار از آداب و سنن دیرپا و جذاب فرهنگی و اجتماعی است، معماری سنتی، الهام گرفته از شرایط اقلیمی و زینت یافته با بادگیرهایی متفاوت از دیگر شهرهای گرمسیری، سازگاری دلپذیری با ویژگی های محیطی و اجتماعی قشم دارد.

پوشش ویژه زنان، که جلوه ای جذاب از هنرهای دستی زنان هنرمند قشم است. حجله بندان در عروسی ها، که هر حجله آمیزه ای از دنیایی نور و رنگ و زیبایی و ذوق و سلیقه ناب است. موسیقی سنتی جزیره، که با سازهای بومی به اجرا در می آید. مولودی خوانی و مراسم ذکر و ذاکرین که نمادی از باورهای مذهبی مردم است.

در غروب خیال انگیز خورشید، هر شامگاه، آرام آرام چتر شب، زینت یافته از پولک ستاره ها بر روی قشم گشوده می شود و بازهم، زندگی در لطافتی رویایی تا پاسی از شب گذشته در این جزیره امن، مطبوع و فرهنگی ادامه می یابد.

به گفته کهنسالان در قشم؛ از گذشته های دور تا کنون آداب و رسوم اصیل و بومی قشم کمتر تحت تاثیر فرهنگ های بیگانه قرار گرفته است. از آنجا که پیش از این شغل بیشتر مردان این جزیره ماهیگیری بوده و نیاز مردم از دریای بیکران تامین می‌ شده ضرورتی به ارتباط با دنیای خارج نبوده و به همین جهت قشم در همه ابعاد اجتماعی، صنایع دستی و معماری سنتی توانسته است اصالت خود را حفظ کند.

برای نمونه لنج سازی از مهمترین صنایع بومی قشم به شمار می‌ رود و عنایت و توجه خاص مردم را از آنجا می توان دریافت که در بسیاری از خانه‌ های مردم جزیره، پیش ساز (ماکت) لنج به عنوان زینت دیده می شود و حتی در عروسی ها ایفای نقش می‌ کند.

در بیشتر عروسی ها یک لنج کوچک را به عنوان غنچه (خنچه) می آرایند و در یکی از شب های عروسی (شب سوم) در آن مواد معطر و حنا می گذارند و برای مراسم حنابندان به منزل عروس می برند.

مراسم عروسی در قشم یکی از پرشور ترین و زیباترین رویدادهای زندگی هر قشمی است. این مراسم در گذشته به مدت ۱۰ شب انجام می شد که سه شب قبل از رفتن به حجله و هفت شب بعد از آن بود. در آن زمانها خانواده های عروس و داماد در شادی و جشن و سرور خاصی به سر می‌ بردند. این شادی بزرگ نه تنها همسایگان و فامیل ۲ خانواده بلکه هر کسی را که مایل به شرکت در جشن بود را در بر می گرفت و نیازی هم به کارت دعوت نبود.

خانه پدر عروس و منزل داماد در آن زمانها به ویژه شب ها مملو از مردم اعم از خویش و بیگانه بود. این خانه ها را با پارچه های الوان و رشته‌ های لامپ رنگی چنان تزیین می کردند که از دور هم کاملا مشخص بود و به هر بیننده اعلام می کرد که در اینجا عروسی است.

خواستگاری

خواستگاری در قشم همراه با آشنایی های قبلی ۲ خانواده از یکدیگر انجام می شد، زیرا به علت محدودیت های جغرافیایی و ارتباطات فامیلی مراودات قبلی در روستاها امری بود که به آسانی صورت می گرفت. خانواده پسر برای خواستگاری از دختر برای خانواده او پیغام می فرستادند و پس از گفتگوهای مقدماتی و طرح خواسته‌ ها، چنانچه داماد مورد پسند و قبول خانواده عروس قرار می گرفت، قرار های بعدی گذاشته می‌ شد و اینگونه نبود که خانواده دختر بی درنگ جواب قبولی دهند.

در گذشته دختر در انتخاب شوهر حقی نداشت. اختیار کامل برای شوهر دادن دختر با پدر عروس بود. ولی امروز دختر هم نظر می دهد و باید به این امر راضی باشد. در صورتی که ۲ خانواده به توافق برسند، بعد از چند روز پسر به اتفاق اعضای خانواده خود هدایای موسوم به خلعت که به طور معمول یک گردنبند، یک حلقه انگشتری و چند دست لباس بود تهیه می‌ کرد و با مبلغی پول نقد به همراه مقداری میوه و شیرینی به عنوان دست قولی (که باید تحویل مادر عروس دهد) به دیدار خانواده عروس می رفت.

این دیدار بیشتر در شب انجام می شد و در گفت‌ و گوهای طرفین روز برگزاری مراسم عقد، مراسم عروسی، میزان مهریه تعیین می شد. اگر مراسم عقد و عروسی با عید سعید فطر و عید قربان که از اعیاد مهم در نظر اهل سنت مصادف بود علاوه بر هدایای معمول و معروف به دست قولی، یک دست لباس نو برای عروس نیز تهیه و به منزل او فرستاده می شد و تمامی هزینه ها و مخارج عروسی اعم از تهیه وسایل زندگی مشترک و هزینه مراسم عروسی به عهده داماد بود.

در قشم عروس جهیزیه نمی برد. همچنین برخلاف بسیاری از نقاط دیگر کشور که عروس را به خانه داماد می برند در اینجا داماد را به خانه پدر عروس می‌برند.

هزینه‌ های عروسی را خانواده داماد سه روز قبل از شروع مراسم به خانواده عروس تحویل می دهند. تامین هزینه های لباس عروس که عبارت است از چند پیراهن زری و ساده، شلوار زری دوزی، چند روسری (جلویل) چند جفت کفش به اضافه دیگر وسایل مورد نیاز عروس به عهده داماد است که در جعبه بزرگ قرار داده و یک شب قبل از پایان مراسم عروسی به خانواده عروس تحویل می شود.

در قشم رسم برای این است که مهریه پیشکی دریافت شود و در سند ازدواج ثبت می‌ شود که تحویل پدر عروس شده است. مهریه گاهی به صورت طلا و آلات زرین از قبیل النگو و انگشتری، گوشواره و گردنبند و بیشتر اوقات پول نقد است. بستگان و دوستان عروس و داماد و خانواده آنها در هفته آغاز زندگی مشترک که عروس را به منزل پدر و مادر داماد می‌ برند هر کدام به رسم خود هدایای به عروس می دهند.

مراسم حنا بندان

در جزیره قشم قبل از آنکه عروس و داماد وارد حجله شوند مراسم حنا بندان به مدت سه شب انجام می گیرد. در این مراسم پاها و دست های عروس و داماد را هر یک در منزل خود توسط بستگان درجه اول حنا می بندند و در هر سه شب همزمان با حنا بندان، مراسم را شیعیان با خواندن اشعاری در مدح رسول الله(ص) و امامان(ع) و اهل سنت با مولودی خوانی اجرا می‌ کنند.

محل حنا بندی از سر انگشتان تا حدود مچ را با پارچه سه گوش سبز می بندند و نزدیک صبح باز می کنند و می شویند. همانطور که گفته شد این مراسم سه شب به اجرا در می آید. شب اول حنابندان همزمان است با نوای موسیقی و با اجرای آلات بومی و سنتی (ساز و عود و طبلک) و پایکوبی جوانان که به رقص بندری معروف است.

در مراسم شب اول حنا را به شخص دیگری نمی دهند فقط در شب های بعد رسم است که به مهمانان حنا بدهند. اعتقاد بر این است که از حنای شب اول جز عروس کس دیگری نباید استفاده کند و اضافی آن را در پای درخت سر سبزی می ریزند.

حنابندان این شب حنا دزدی معروف است. شعر خوانی و مولودی خوانی توسط زنها چه در میان اهل سنت و چه در میان شیعیان رسم است و ترتیب آن هم چنین که یک نفر می خواند و بقیه با او هم صدایی می کنند.

شب دوم حنابندان، این شب که به طور معمول مصادف با شب چهارشنبه است، به همراه توزیع بادام و بسته کوچک از حنا بین میهمانان آغاز می شود. در این شب رنگ لباس های مهمانان زن نیز به رنگ سبز است. شب سوم در این شب یک لنج کوچک از طرف داماد فراهم می‌شود که در اصطلاح محلی خنچه (غنچه) گفته می‌ شود.

غنچه را با پارچه‌ های رنگارنگ تزیین می کنند و در آن گُل و گُلدان و گِشته سوز (وسیله ای است برای سوزاندن مواد معطر) و چراغ فانوس و حنا می گذارند و روی حنا را با برگ های سبز درختان و بادام می پوشانند و سپس برای تبرک به اماکن متبرکه می‌ برند و طواف می دهند آنگاه به همراه مقداری پول و شیرینی دوباره به مجلس می آورند.

مراسم حمام

در روز سوم (به طور معمول روز پنجشنبه) بعد از پذیرایی از مهمانان، عروس و داماد را برای بردن به حمام (هر یک در منزل پدر و مادر خود) آماده می کنند و پیرامون هر کدام از آنها را در حمام منزل با نوک چاقو دایره ای رسم می کنند که در آن دایره تخم مرغ، شکر و برنج می گذارند. عروس و داماد باید با انگشت شست پای خود تخم مرغ را بشکند.

بعد از بیرون آمدن عروس از حمام یک نفر به نام مشاطه (آرایشگر) که تزیین کننده و آرایشگر عروس است و در ایام عروسی از ابتدا تا پایان مراسم بیشتر از هرکس به عروس نزدیک است، یک دانه خرما را برای شُگون به گوشه ای از دیوار حمام پرتاب می کند. آنگاه عروس را از حمام بیرون می آورند.

در این میان روز پنجشنبه میهمانان مرد در منزل پدر داماد و میهمانان زن در منزل پدر عروس (اعم از خویش و بیگانه) گروه گروه به صرف ناهار می پردازند.

به هنگام بردن عروس از حمام تا محل استراحت، همراهان او که زن های فامیل هستند با خواندن اشعار محلی و مذهبی عروس را بدرقه می کنند و پس از رسیدن به اتاق، همراهان پس از روبوسی از عروس خداحافظی می کنند. سپس عروس برای آرایش آماده می شود. قدیم تر ها لباس عروس از پارچه های سبز رنگ بود ولی امروز به رنگ سفید است.

عروسی

روز پنجشنبه، بعد از صرف نهار و قبل از نماز مغرب مراسم جشن با نواختن دهل ها و آواز دسته جمعی و رقص مردان که این مراسم به رزیف معروف است ادامه می یابد. بعد از نماز عشا مراسم مولودی خوانی که از کتابی به نام مولف آن (برزنجی) که در مدح حضرت محمد رسول اکرم (ص) توسط افراد به نوبت خوانده می شود و در بخش‌ هایی از آن جمعیت مردان حاضر در منزل داماد صلوات می فرستند.

پس از قرائت کتاب برزنجی، مراسمی به نام ذاکرین اجرا می‌ شود. در این مراسم که حدود یک ساعت به طول می انجامد، شخصی که رهبری گروه را به عهده دارد اسامی و صفات خداوند را با صوت و صدای بلند نام می‌برد بقیه و بقیه افراد در مقابل او روی زانو نشسته در پاسخ او می گویند «هو…الله» در همین حال افراد دیگری با دایره و دف اجرای ریتم آهنگ مناسب، با ذکر ذاکرین هماهنگی می کنند.

پس از اجرای مراسم مولودی خوانی، داماد را همراه با گروه مولودی خوان، مردان خانواده، نزدیکان و بستگان به منزل عروس می برند. در این حال گروه موزیک محلی به نام ازوا با دهل زنی و مرکب خوانی و برخی از حرکات رقص گونه داماد و همراهان او را همراهی می کند.

در منزل عروس، داماد وارد حجله می‌ شود و در همین حال صدای دهل و آواز خواندن مردان در مقابل منزل عروس ادامه می یابد. پس از چندی دست افشانی و پایکوبی، آشنایان و بستگان داماد وارد حجله می شوند. تبریک می‌ گویند و پس از روبوسی با داماد از او خداحافظی می‌ کنند.

عروس و داماد در حجله به مدت یک هفته که می‌ توان گفت نوع قرنطینه است زندگی می‌ کنند و در این مدت پذیرایی می شوند. مراسم این شب ها چنین است که ۲ شب پس از حجله، یعنی در شب یکشنبه مراسمی اجرا می‌ شود موسوم به شب کُنگی (شو کُنگی) که در این مراسم همه زنان فامیل به صرف نقل و بادام و شربت دعوت می شوند. در ضمن نقل و بادام نیز در کیسه‌های کوچک توزیع می شود.

در شب دوشنبه، که شو دخُتی یا (شب دختران) نامیده می شود فقط دختران فامیل مجازی شرکت کنند و پذیرایی شوند. در شب سه شنبه مراسمی نیست. در شب چهارشنبه، از بستگان و همسایگان برای دیدن حجله عروس و داماد دعوت می‌ شود. در این مراسم پذیرایی با چای و شربت و شیرینی صورت می گیرد.

در شب پنجشنبه، عروس و داماد را از منزل پدر و مادر عروس که محل حجله است، به منزل پدر و مادر داماد می برند. قبل از خارج شدن از منزل، عروس و داماد باید به طور جداگانه پای خود را بر روی تخم مرغ هایی که از قبل آماده شده است بگذارند و آنها را بشکنند و سپس، از منزل عروس به سوی منزل پدر و مادر داماد بروند.

در آنجا مراسم مولودی خوانی توسط زنان اجرا می شود که پدر بعد از پایان مراسم، مادر داماد هدایایی را به عروس می دهد که شامل لباس های محلی(پیراهن محلی، شلوار محلی و روسری محلی) است.

بدین گونه مراسم عروسی پایان می پذیرد و داماد تا زمانی که امکانات لازم برای آغاز زندگی مشترک را فراهم نیاورده می تواند با اجازه پدر و مادر عروس در خانه آنها بماند.

جزیره قشم با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر از توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.

شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است.