حَنا تسکینی جاودانه و شفایی بی نظیر نزد جزیره نشینان قشم

 جزیره نشینان قشم حَنا را گیاهی بهشتی می دانند و آن را تسکینی جاودانه و شفایی بی نظیر بر دستان زخمی صیادان، پاهای آسیب دیده ملاحان و دریانوردان و شگون و شکوفایی بر دست و پای نو عروسان و تازه دامادهای نگین خلیج فارس می شمارند.

در باور مردم جزیره قشم «حَنا از جنت است» و اثری از بهشت و نشانه‌ ای از شادی، مهر و نیکبختی دارد، حَنا که در گویش محلی به آن «حنیر» می گویند با خود خنکای دریا را به همراه دارد و برای تمام آفت های پوستی و تاول های دردناک درمانی موثر است، شاید آبی باشد که بر آتش می ریزند.

به روایت ملاحان و دریانوردان قشمی حنا بوی تاریخ و طعم طبیعت دارد و شاید در سفری دور، انگشتان یک رقصنده کاتاکالی (یکی از زیباترین رقص های آیینی و سنتی است که هنوز در معابد هند اجرا می شود) در هندوستان با ناخدای از قشم، در دیداری از دیار غربت، دستی به هم داده اند و رنگ ها و نقش ها بر دستی به یادگار مانده اند.

شاید هم در تمامیت رفتنی و آمدنی، زبان نمادین مردم آفریقا، که گاه صفحاتی جز بدن هایشان و حروفی جز نقوش و تصاویر برای سخن گفتن نداشته اند، سوغات کوله بارشان بوده است.

نقاشی روی بدن به قدمت آرزوها، عشق ها و فریادهاست. سیاه و سفید، اینجا به هم آمیخته اند و سوگند آشتی با مرگ و زندگی، گوش به گوش و سینه به سینه رسیده است.

می گویند باد همه چیز را با خود می برد و دریا همه چیز را با خود می آورد و قشم رقصان میان بادی است که از دریا می وزد!

حنا گیاهی است از رده «دو لبه‌ای های جدا گلبرگ» که خود تیره مشخصی را بنام «حنا» می‌سازد، این گیاه به صورت درختچه‌ ای است که در شمال و مشرق آفریقا و شبه جزیره عربستان و ایران و هند کشت می‌شود.

حنا از زمان‌ های بسیار دور به عنوان یک نوع رنگ شناخته شده است و یکی از قدیمی‌ ترین ترکیبات آرایشی و بهداشتی در جهان به شمار می‌رود.

مطالب بسیاری درباره نخستین خاستگاه درخت حنا گفته شده است، عده ای «هند» را نخستین خاستگاه حنا می دانند، اما برخی دیگر نخستین خاستگاه و رویشگاه حنا را «مصر باستان» می دانند و بر این پندارند که این گیاه در سده ۱۲ میلادی از مصر به هند برده شده است.

پژوهش های باستان شناسی نشان می دهد که در مصر باستان از حنا، پیش از عمل مومیایی، برای رنگ کردن انگشتان دست و پای فراعنه استفاده می کردند. حتی مومیایی هایی پیدا شده که با پارچه هایی با حنا رنگ شده پیچیده شده بودند.

با این همه، کاربرد حنا اختصاص به فراعنه نداشت و مردمان دیگر نیز از حنا برای آذین دست و پا و مسایل دارویی – پزشکی استفاده می کردند.

در هند ناخن ها و انگشتان عروس‌ها را با حنا رنگ می‌کردند در قرون وسطی اطبای عرب از حنا به عنوان داروی موثر یاد کرده‌اند.

حنا برای سوختگی‌ها، زخم‌های دهان و آبسه‌ها مطرح بوده است. در زمان های گذشته این باور رایج بود که در مواد سرخ رنگی چون «گل اخرا»، «خون» و «حنا» قدرتی نهفته است که آگاهی انسان را از نیروهای فرا زمینی بیشتر می کند. از این روی، برای نگهداری چنین «معنویت» و «نیرویی» از این گیاه بهره می گرفتند.

گذشته از مناطق بسیار در خاورمیانه و آفریقا، در جنوب چین نیز از حنا در برگزاری مراسم و آیین های گوناگون استفاده می کردند و راهبان بودائی در مراسم مذهبی خود هنوز هم از گل های معطر حنا استفاده می‌کنند.

روشن است که کشت و کاربرد حنا در ایران به گذشته های بسیار دور باز می گردد و این گیاه یکی از فراوردهای مهم کشاورزی بوده که هم در داخل ایران کاربرد بسیاری داشته و هم در بخش فراوانی از آن به خارج صادر می شده است. مرکز اصلی کشت حنای ایران کرمان و به ویژه بم و بهرام آباد و پاره ای از مناطق جنوب به ویژه هرمزگان است.

به طور کلی سه نوع حنا وجود دارد که با توجه به رنگ بخش بندی می شوند: سرخ، سیاه و کم رنگ. پر طرفدارترین گونه حنای سرخ و پس از آن حنای سیاه است. از حنای کمرنگ بیشتر برای خنک کردن و ترمیم پوست استفاده می کنند.

برای خنک شدن بدن حنای کم رنگ را با مقداری آب می آمیختند و فرد در مخلوط آب و حنا می خوابید تا پوست بدنش خنک شود بدون اینکه پوست رنگ ویژه ای به خود بگیرد.

حنا به گفته حکمای طب سنتی ایران گیاهی سرد و خشک و هم گرم و خشک است. این گیاه برای بیماری‌های سر و چشم و دهان نافع است. ضماد برگ آن با برگ گردو برای سردرد توصیه شده‌ است.

از گذشته‌های دور تا امروز حنا یکی از مهم‌ترین و قابل توجه ‌ترین گیاهان زینتی و دارویی برای ما ایرانی‌ها بوده‌است. این گیاه حتی جایگاه خاصی در آداب و رسوم ما دارد. کاربرد دارویی و استفاده از آن در برگزاری آیین ها و مراسم از عمده کاربردهای حنا در گذشته بوده است.

همچنین از ویژگی گندزدایی و زدایندگی آن برای تمیزی و خنکی پوست و مو بهره گرفته اند. بسیاری از آفریقایی ها و آسیایی ها از این ماده ارزان و در دسترس برای خنک کردن و تمیزی موهایشان در ماه های گرم استفاده می کردند و حنا در آیین های گوناگون، از جمله عروسی، ختنه سوران، زار و مراسم دیگر کاربرد داشته است.

زیباترین نمود حنا در مراسم پیوستن یک زن و مرد، تولد و رسالتی دیگر است به آرزوی سبز بختی عروس، حنای مقدس بر دستان و پاهای او حک می شود در حالی که نو عروس با لباس ها و پارچه های سبز رنگ زینت شده، برای او «سبز سبز» می خوانند و چهار زن، ۲ به ۲ با گفتمانی زنانه، هلهله کنان، باسِنَکَ زنان (آوازی همانند گفتگو که در مراسم عروسی و حنابندان از سوی زنان اجرا می شود) سر می دهند.

پدید آوردن نگاره های بر دست و پا به ویژه دست و پای عروسان نه تنها بخشی مهم از جشن عروسی سنتی قشم، بلکه در شمار هنرهای ممتازی است که زنان و دختران جزیره به آن علاقه دارند.

از حنا علاوه بر عروسی ها درجشن های دیگر نیز استفاده می شود مانند: عید سعید فطر و قربان که مهمترین اعیاد در جزیره قشم است.

حنابندان مشهورترین آیینی است که در بر پایی آن حنا نقش کلیدی دارد. آیین عروسی در قشم با حنابندان آغاز می شود و در باور عوام بستن حنای عروس از واجبات است و بستن آن به دست و پای عروس و داماد لازم و از بخش های جدا نشدنی جشن عروسی است.

در گذشته در جزیره قشم به هنگام جشن عروسی، سه شب را به حنابندان اختصاص می دادند و تمام دست و پای عروس را با این نگاره ها می پوشانند و معتقد بودند که این کار برای عروس سبز بختی به همراه می آورد.

روز اول را «حنیر دزی» می گویند. در شب این روز تنها بستگان نزدیک عروس دعوت می شوند و به هیچ روی حنای عروس یا داماد به کسی داده نمی شود و صرفا در آیین به کار می رود.

شب دوم را «حنیر راستی» می گویند،  طبق معمول در این شب اغلب نزدیکان و آشنایان به جشن دعوت می شوند.

شب سوم حنابندان «حنیر عَوَضا» نام دارد. در این شب بخشی از حنای عروس و داماد با هم «عوض» می شود. بستن حنای عروس و داماد به عهده زنان است و این کار را نیز گروهی از زنان آشنا و نزدیک انجام می دهند.

هنگام برگزاری آیین حنابندان زنان گرد عروس و داماد می ایستند و با خواندن اشعاری در مدح پیامبر (ص) و ائمه (ع) که به باسنک مشهور است و همچنین اشعار موزون دیگر، تکه پارچه هایی را که در دست دارند، تکان می دهند و می خوانند.

البته زنان مسن هم از حنا استفاده می کنند ولی به صورت ساده، کف پا و دستشان را می پوشانند. قبلا حنای مصرفی را از هند تهیه می کردند و با لیمو عمانی و چای و شکر مخلوط می کردند تا حنا پر رنگ تر می شود. در حال حاضر حنا را از دبی به قشم وارد می کنند.

نقوشی که در نگاره های حنا به کار می روند، پیچش متفاوت و نا متعارف گل و برگ هایی است که در سوزن دوزی ها هم استفاده می شوند.

در گذشته از خطوط بسیار ساده برای ترسیم نقوش حنا استفاده می شد. نقوشی مانند خورشید و درخت نخل و نقاط ریز از رایج ترین اشکال مورد استفاده بوده است. این نقوش به صورت ذهنی ترسیم می شد و هیچ نوع طرح یا نقشه آماده ای نداشت. به مرور زمان بر تنوع و گستردگی آنها اضافه شده است.

در نقوش مورد استفاده از دیگر صنایع دستی جزیره و از جمله گلابتون دوزی ها ایده گرفته شده است. دختران و زنان جزیره علاقه وافری به این طرح ها و ترسیم آنها با حنا دارند و تمام سطح دست و انگشتان را با آنها می پوشانند.

این نگاره ها هم در گلابتون دوزی و هم در حنا تراویده ذهن خلاق زنان است. گلبوته ها و نگاره های حنا در قدیم به وسیله سوزن و یا مغ بر دست و پا زده می شد، اما امروزه از قیف های مخصوص برای نشاندن خمیر حنا بر دست و پا و ماندگاری طرح ها استفاده می شود.

نقوش این تزئینات بیشتر گیاهی بوده و در حال حاضر اکثر نقوش حنا منشا غیر ایرانی دارد و از کاتالوگ های عربی گرفته می شود، همچنین از شابلون های آماده وارداتی نیز برای نقش انداختن بر روی دست و پا استفاده می کنند.

با استفاده هنر دست بانوان جزیره قشم سرزمین آب و آفتاب از این نقوش گل بوته های حنا چنان بر دست ها و پاها جان می گیرد که گویی زمینی به همواری یک دست یا و یک پا رستنگاهی پیش از این نداشته اند.

آنان با نگاره های حنا، نقشی بر دستی و دستی بر نقشی می زنند و امید و زندگی را در دستانشان به گل نشانده و غنچه های تازه از زیر ناخن و بندبند انگشتان سر بر می آورد و شاید دلتنگی آنان را برای سبزه و گل یاد آمده است و مگر جبران تمام شوره زارانی باشد که هیچ بذری در آن نمی روید.

خلیج فارس با گستره نزدیک به ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است و جزیره زیبای قشم، همچون نگینی بر پهنه آب های نیلگون آن می درخشد.